Ağsaqqal 

Günəş kainatın ağsaqqalıdır,

Onun hər əmrinə yer-göy müntəzir!

Dağlar təbiətin ağsaqqalıdır.

Nəfəsi gələndə meşələr əsir.

Atalar evlərin ağsaqqalıdır.

Atalar, işığı ev-kainatın.

Atalar, vüqarı ev-təbiətin.

Gözə görünmədən allahlığı mən

Allahdan da yaxşı apara billəm.

Oğulsan, Allah ol göz qabağında.

Ağsaqqal - torpaqda göz Allahıdır!

Ağsaqqal - birinci söz Allahıdır.

 

Ağsaqqallar təkcə elə

Cavanların ağ gününə

Bələdçilik eləmirlər.

Uşaqlara evciyindən

  evinəcən,

Bu evlərin qapısında

Bir-birini sevənəcən

Gözətçilik eləmirlər.

Gözətçilik eləyirlər,

Bələdçilik eləyirlər.

Evlərinin hələ təzə

Ucaldılmış dirəyinə.

Süfrələrin

  halal zəhmət çörəyinə...

Deyirlər ki, bala şirin,

  bal şirini.

Balası daha şirin.

Cavanlığı uçub gələr

Babaların, nənələrin-

Toy günündə nəvələrin...

Qonum-qonşu həyətinə

Uçub gələn muştuluğu,

Qəfil girən bəd xəbəri

İlk bilən də ağsaqqaldı,

Dərd bölən də ağsaqqaldı.

 

Bəd xəbərlə açılanda günlərin ağzı,

Kəndimizə ayaq açan qara kağızın

Tanıdığı qocalardan biri atamdı.

Sınadığı qocalardan biri atamdı.

Sınamışdı qara kağız:

Təmkinli qoca,

Qoymur ana əllərini dönə qırmaca,

Bel qatlaya, saç ağarda

  sinələr yara.

O, ölümün "yalanından” danışanda

  ona-buna,

Az qalardı dönüb elə özü inana.

"Kağız nədi Allah ola, insan apara!..”

İnanardı analar da, nənələr də ki:

"Doğrudan da bircə barmaq kağız nədi ki...”

Təsəllinin, ümidin də sərhəddi vardı,

Təskinliyi dönüb ona əzab olardı.

Bir gün onun öz adına,

Öz ünvanına

Gəldi doğma qardaşının

  qara xəbəri.

O da durub

Bir qocanın qaçdı yanına,

Deyəcəyi- dil demədi, dedi əlləri.

Özü verən təsəllidir verdilər ona:-

"İnanmasın bu doğrunun doğruluğuna.”

Belə idi o zamanlar:

Bəzən yalan da

Deməliydik

           bir ümidə gərək olanda.

                                  

 Məmməd Araz

Uşaq vaxtı biz elə bilirdik ki, kəndimizdə qoca yoxdur.  Kimin evində   babası, nənəsi olanlar da anlamazdılar  nə deməkdir qocalıq.  Elə baba, nənə kimi də qəbul edərdilər. İnsan heç də qoca olduğuna görə baba olmur ki. Elə cavan babalar var ki,  çoxlarının  ataları bu babalardan daha yaşlıdırlar: belə gənc babalar  günümüz üçün daha xarakterikdir.

Tək-tük lap   qocalmış, yumağa dönmüş, əsa ilə gəzən qocalar  vardı ki,  biz onları evdəki qocalarla eyni anlamda qəbul edə bilmirdik. Bu yaşlıları ulu kimi  zənn edirdik, elə bilirdik qeybdən göndəriblər.

Sonra  məktəbə getdik,  hərfləri öyrəndik, oxumaq  öyrəndik. Əlimizə keçəni oxumağa başladıq. Yenə elə bildik ki, qocalıq  elə yaşca hamıdan böyük olmaq deməkdir, üzün qırışması,  saçların ağarması deməkdir...

 Elə indinin özündə də qocalığı bu naturadan  fəqrli dərk də bilməyən  insanlar var. Belələrinin  arasında  lap özləri qoca olanlar da var. Çox az adam bilər ki, gerentologiya nədir, qocalığın psixoloji-fiziki xüsusiyyətləri deyilən  xüsusiyyətləri, ictimai  mahiyyəti nə imiş və s.

  Fransız yazıçısı  Andre Moruanın  insan ömrünün  mərhələləri arasında  mövcud sərhədləri çox dəqiq idadə edir ki, qocalıq hər bir kəsin qəhrəmanlıq hissi  öləndən başlayır.

  Bir insanın  əlinin yanmasını  sözlə bilmək bir ayrı  təhər olur,  əlinin üstünə, iraq-iraq, qaynar su töküləndən sonra  hiss  etməsi bir ayrı tövr.  Təbii ki,  bu anlamda  bizi  kamilləşdirən, zənginləşdirən əsərlər  nə qədər qüdrətli əsərlər olsalar da, müəllimlərimiz nə qədər   güclü müəllimlər olsalar da, uşaq ikən, gənc ikən qocalığı hərfi mənasında başa düşmək, dərk  etmək həyatın özünün  anladacağı qədər mükəmməl, real, həqiqi ola bilməz.

 Burası da var ki,  hətta bizim  uşaqlıq dövrünün "nənə”, "baba”, "qoca” sözlərinin yaratdığı assosiativlik bu gün  yoxdur.  " Ayağına dəmir çarıq geyinib, əlinə  dəmir əsa alıb”  məmləkəti qarış-qarış gəzəsi olsaq,  nə Azərbaycanın şifahi xalq ədəbiyyatından tanıdığımız Piri babalara,   nə də 55-60 il  bundan öncə  kəndlərimizin, el-obamızın  ixtiyar sahibləri  kimi tanınıb qəbul edilən  İsfəndiyar kişilərə ("Tütək səsi”), Qocaoğlulara ( S.Rəhimov "Saçlı”)  Şirin  kişilər ("Əhməd haradadır?”),  Qəmbər kişilərə ("Dağlarda döyüş”), Dədə Bəhmənlərə (Əfqan "Gülyanaq”)

 rast gəlməyəcəyik.  İndi  insanlar   heç o yaşa da  çox çətin çıxırlar, çıxanlar  da  biraz sosiallaşır, bir az  saqqaldan,  əsadan uzaq düşür,  bir az  cəmiyyət, mühit özü  onları  şehdən salır, qıpıq edir.

  Bizim əyalətlərdə yaşayan  gözəl bir ziyalımız, həm də şairimiz var: Vaqif Aslan. Elə bilirəm ki,  onun "Kişilər ” şeiri həm də  qocalarımızın  son durumunun  ifadəsidir:

 

Arazdan keçmirik-suyu sərindir

Kürdən adlamırıq-dibi dərindir.

Araz aşığından, Kür topuğundan

Olan kişilər!

Nə qədər ucaymış boyunuz sizin,

əsliniz, kökünüz, soyunuz sizin,

Axıb qanımıza dolan kişilər!

 

Sizin yanınızda dilimiz qısa,

Ətəyimiz uzun, əlimiz qısa.

Qaya parçasından, daş qopuğundan

Nağara düzəldib çalan kişilər!

Döyüb başımıza çalınırıq biz,

Kos kimi ortaya salınırıq biz,

Olmuşuq oyuncaq, yalan, kişilər!

 

Hanı bəs Kür ilə Araz arası?

Bizi eyləyiblər palaz arası.

Ox kimi şığıyıb Yazı düzündən

Atlını atından salan kişilər!

Qulağımız "hoydu, hoy!” sözünə həsrət,

Ayağımız üzəngi üzünə həsrət,

Bizlər-kor eşşəyə palan kişilər.

 

Sizi aldatmasın saxamız bizim,

əllərdə qalıbdır yaxamız bizim.

Göydəki quşu da vurub gözündən,

Çalıb çalağan tək alan kişilər!

Siz hara? Biz hara? Nə deyək sizə?

İnciyən ruhunuz hay vermir bizə,

Hələ də sükuta dalan kişilər!

 

Aşır başımızdan Kür də, Araz da,

Çəkir burulğanlar bizi bir az da.

Bir vədə dayanıb başımız üstə

Bizə xeyir-dua qılan kişilər!

Kənd-kənd, şəhər-şəhər axırıq daha,

Axana qıraqdan baxırıq daha,

Bu da-qalın bəylər, kalan kişilər!

 

Getdi özünüzlə zorunuz sizin,

Dolur gözümüzə qorunuz sizin.

Çatdam-çatdam olsun gorunuz sizin,

Daşımız qalmadı daşımız üstə,

Ay yurdu-yuvası talan kişilər!

 

Olunca dünyada olmasa yeymiş,

Qalınca dünyada qalmasa yeymiş,

Sizin yerinizdə qalan kişilər!

İndiki kişilər—yalan kişilər!...

  Xəyal məni  kəndimizin   keçən əsrin 70-ci illərinə qədər  yadımda qalan çağlarına apardı. Kəndin mərkəzində dimgə yeri (Şəki – Zaqatala zonasında camaatın yığıldığı yer  )  vardı. Bizdə  "dimgə” də deyilmirdi.    Mənim anlamımca  o zaman insanların  lap ahıl olsa da, boş-bekar qalması, kəndin harasındasa cəm olub saatlarla  söhbətləşməsi   özü yaxşı qəbul edilməzdi, ayıb sayılardı.

Ona görə də belə yerlərin qeyri-rəsmi də olsa,  "bazar yeri”, "dimgə” və s. adlarla  tanınmasınıistəməzdilər. Odur ki,  daimi  bir yer olmazdı.  Ya  transformatorun  böyür-başına toplaşardılar, ya hansısa arxın yanında  jıxılmış   qoz, şabalıd kötüyünə yanlarını verib  söhbətləşərdilər.   Qeybət etməzdilər, keçən-keçmişdən danışardılar, müharibədən danışardılar, kəndin, kalxozun problemlərini   söhbət mövzusu edərdilər. Bu söhbətlərdə  intriqa-filan  olmazdı. Onların oturuşları,  bir-birlərinə ünsiyyəti çox mədəni olardı. Mən heç vaxt  hansısa bir qarşıdurma,  hay-küy görmədim  qocalarımızdan.   Onlara  hər kəs yaxınlaşmazdı. Lap ata  olanlar da. Gərək  o kişilərin  yaşına  heç olmazsa5-6 yaş yaxın olaydı ki, geib  onların yanında duranda  kənardan baxanlar da səni qınamayaydılar.

Xeyir-şər  məclisləri   bu kişilərin  idi. Ortada ancaq onlar görünərdi. Gənclərə nəsə bir iş  gördürmək lazım gələndə ehtiyac yaranardı.  Kənd  toyları  açıq havada keçirilərdi. Sənin nə cürətin çatardı ki,  gedib palatkada o kişilərin arasında oturasan. 

 Bir mübahisəli  məsələ olanda ağsaqqalları verərdilər qabağa. Eıçi gedəndə  belə müdrik  aparardılar  ki, onların sözündən keçə bilməsinlər. Yoxdur indi belə şeylər,  elçiliyə gedəndə 3 ağsaqqal aparmaqdansa, kreditlə bir "Prado” almış   kababxanası olan  birini aparsalar, ondan  "şöhrətli”  sayılır.

  İndi   məcburiyyətdən olmasalar,  qocalara ancaq hər   kəs öz evində, ya da televiorda rast gələr. Bu hal keçən əsrin sonlarında artıq başlamışdı.  Kəndin yaşlı adamlara    kəndin içinə şıxmazlar, toylarda görünməzlər,yaslarda isə  heç nəyə məhəl qoymadan iştirak edərlər. Belə   alicənablığın, humanizmin (indi bu   münasibəti avropalaşdırıb adını "tolerantlıq”  qoyublar )özü  də  bizə  qocalardan  miras qalıb. Həmişə eşitmişəm ki,    bir kəs yataq xəstəsi, dünyadan köç üstə olanda, incik olan  kəs incikliyi  unutmalı,  həmin adama doğru addım  atmalıdır.

  Sovet dövrünün   hər kəndində, hər ulusunda olan  qocalar  o kəndin, o  ulusun  həm dini-bərəkəti idi, həm də  hifz edicisi.  Hər kəs "dağdan ağır bu kişilər”lə hesablaşırdı. Belə kişiləru, ağbirçəkləri olan kənddə 

Tovuzdakı Nərmin hadisəsi ola bilməzdi.

 Keçən  əsrin sonlarında  bir dəfə mən kənddə  kəndin  yaxından tanıyıb hörmət etdiyim qocalarından birindən soruşdum.Soruşdum ki, bax,   Cəmil dayı, Vəlican baba,  Sədrəddin kişi,   Səftər əmi,  Əhməd baba – siz   bizim   toyların yaraşığı idiniz, amma indi sizi toylarda görmək olmur.

Dedi ki, ay bala, indiki  "cayıllar”     içib gəlirlər,  bizimlə yanaşı  əyləşib   haray-həşir salırlar,    oynamağa girib çıxmaq bilmirlər, elə əcaib   mahnılara   oynayırlar ki, biz   özümüzü belə məclisdə artıq hesab edirik.

 Bunlar həqiqətdir. Ağzıgöyçəklər  yazsalar da  -yazmasalar da, ən azından deyəcəklər ki,  bizdə qocalar  hər cürə    ehtirama layiqdir. Onlar  təqaüd alırlar, müəyyən imtiyazları var  və s. Bunlar var,  hətta bundan qat-qat  çox  nümunəvi qaydalar var bizim Konstitusiyamızda.  Həyatda  bunun  əksidir, əzizlərim.

Müəyyən bir yaşa çatanda, insanları mədəni şəkildə elə  hörmətsiz-urvatsız götürüb qoyurlar  qırağa ki, bundan sonra onların "nər  kişilər” tövrünü  qaytarmaq  heç vaxt mümkün olmayacaq.    

  Bundan sonra  incidilmiş belə  qocaları şairin   obrazlı dillə ifadə etdiyi kimi ancaq  kol dibindən  tapmaq olar.

  Niyə belə oldu. Dünyanın, mədəniyyətlərin inkişafı  doğurdumu bu nəticəni?  Axı insanlıq,  bəşər  mövcud olandan   Türk xalqlarının  zaman-zaman fpormalaşdrıb mükəmməl hala gətirdiyi  ailə-əxlaq, eləcə də mənəvi dəyərlər məcəllsində  ən birinci əxlaq ölçüsü  müdriklik olub,yaşlı valideynlərə, ümumilikdə qocalara, qadınlara   ehtiram olub. Dədə Qorqud  cəmiyyətində buna dair saysız-hesabsız nümunələr var.  Dədə Qorqud bizm xalqın mənəvi  atası, bilicisi olub.  Oğuz elinin  bütün taleyini o  həll edərmiş, nizamlayarmış,  bələdçilik edərmiş.

  Bir evin ağsaqqalı, qocası, ağbirçəyi  həmin   ailədəki, həmin nəsildəki  uşaların  nənəsi,  babasıdır.  Bu nəsil  də elə  ağsaqqala, həmin ağbirçəyə görə  sayılıb seçilirmiş.

"Baba” sözünün  nüvəsində  ailə, qohumluq münasibətindən də başqa,  bundan da müqəddəs allah var.    Bir çox müqəddəs ziyarətçlərimiz  bu gün də  "baba”    adlandırılır. Məsələn , Qəbələ  rayonunda  Şıx baba, Bəzrə baba,  Veyis baba pirləri ;Cəbrayıl rayonunda Şıxlar kəndinin ərazisində Şıx baba türbəsi,  Siyəzən rayonunda Xızır-zində baba ziyarətgahı, Mərəzədə Diri baba ziyarətgahı və sair müqəddəs yerlərimizi bunun sübutudur.

" Baba” ifadəsi ilə  həm də Allahlara   müraciət edilirmiş. Məsələn, Yel baba, Allah baba və s.

 Ailə ittifaqında qohumluq munasibətinə görə, baba   nəslin   başçısı, gövdəsi,  kökü  sayılırdısa,  daha böyük coğrafiyada  Allah baba da dünyanın tək Sahibidir.

  Söhbətin bu yerində   el arasında işlənən, amma heç kim tərəfindən müsbət qəbuledilməyən bir atalar sözümüz haqqında  fikir  bildirəcəyəm. Mən   bu haqda    çox-çox əvvəllərdə  populyar saytların birində  fikirlərimi ifadə etmişəm. İndi mövzumuz   bu barədə olduğu üçün   bir daha  həmin atlar sözü  haqqında fikrimi  bildirmək istəyirəm: "Allahsız yerdə otur, böyüksüz yerdə oturma!”

 Mən bu atalar sözümüzdə heç bir naqislik görmürəm.

   Davamı var...